Η Μητρότητα στη Νεοελληνική Τέχνη

by Anna's Pappa blog

« Το θέμα της μητρότητας απαντά στον 19ο αιώνα σε τρεις θεματικές ενότητες: στην προσωπογραφία, στην ηθογραφία και τη θρησκευτική ζωγραφική, η οποία, είτε συνεχίζει εξασθενημένη τη μεταβυζαντινή παράδοση, είτε την εκσυγχρονίζει σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα, ιδιαίτερα στην Επτανησιακή σχολή. Οι ομαδικές προσωπογραφίες που απεικονίζουν συμπλέγματα με μητέρες και παιδιά έχουν αστικό χαρακτήρα και εμπνέονται τις περισσότερες φορές από τις στημένες πόζες των πρώιμων φωτογραφιών σε στούντιο… Έτσι, το πορτρέτο χάνει την πρωτοτυπία, το ψυχολογικό βάθος και τη συμπύκνωση χρόνου που διέθεταν τα ανάλογα έργα ζωγράφων όπως ο Τιτσιάνο, ο Βελάσκεθ, ο Ρέμπραντ, για να αναφέρουμε μόνο μερικά επιφανή παραδείγματα.Γεώργιος Ιακωβίδης (1853-1932), Η σύζυγος του καλλιτέχνη με τον γιο τους, 1895, λάδι σε μουσαμά, 109 x 75 εκ. Συλλογή Ιδρύματος Ε. Κουτλίδη

Παρ’ όλα αυτά μερικοί ζωγράφοι της Σχολής του Μονάχου έδωσαν έξοχα παραδείγματα, όπου το βαθύ αίσθημα που συνδέει μητέρες και παιδιά βρίσκει τον τρόπο να εκφραστεί, παρακάμπτοντας μικροαστικές συμβάσεις και ακαδημαϊκούς τύπους. Σ’ αυτόν τον τομέα διέπρεψε ο Γεώργιος Ιακωβίδης, έξοχος τεχνίτης και διεισδυτικός εκφραστής της ψυχολογίας του παιδιού και των πολύπλοκων σχέσεων με τη μητέρα αλλά και με την τρίτη ηλικία, τους παππούδες και τις γιαγιάδες.
[…] Η ηθογραφία, παρόλο που προτείνει την πραγματικότητα εξιδανικευμένη, μας δίνει μια πιο πειστική εικόνα της θέσης της γυναίκας, και ιδιαίτερα της μητέρας, μέσα στην παραδοσιακή ελληνική οικογένεια… Ο Νικόλαος Γύζης, ο κορυφαίος εκπρόσωπος της Σχολής του Μονάχου, υψώνει ένα δοξαστικό ύμνο στην Ελληνίδα μητέρα. Τόσο εκείνος όσο και ο δάσκαλος και φίλος του Νικηφόρος Λύτρας κατάγονταν από την Τήνο, είχαν γνωρίσει το ρόλο της μάνας στη νησιωτική κοινωνία, και διατήρησαν μια ζωηρή και τρυφερή ανάμνηση από τα παιδικά τους χρόνια.

Νικόλαος Γύζης (1842-1901), Η ψυχομάνα (καλομάνα)
Λάδι σε μουσαμά, 105 x 73 εκ. Συλλογή Ιδρύματος Ε. Κουτλίδη

[…] Ο 20ός αιώνας ανοίγει την ελληνική τέχνη στα μοντερνιστικά ρεύματα. Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του μοντερνισμού είναι η ανατροπή της αρχικής σχέσης ανάμεσα στο θέμα και στη ζωγραφική του απόδοση. Αν ένας πίνακας ζωγραφικής δεν ήταν τίποτε άλλο από μια επιφάνεια καλυμμένη με χρώματα σύμφωνα με κάποια τάξη…, όπως δήλωνε τον ίδιο καιρό ο Maurice Denis στιςΘεωρίες του, τότε το θέμα δεν είχε πια τη σημασία που του επιφύλασσε η παραδοσιακή τέχνη· το θέμα υποβιβαζόταν στο επίπεδο του οπτικού ερεθίσματος, του απλού μοτίβου. Έτσι είναι περιττό να αναζητεί κανείς βαθύτερες σημασίες στην απεικόνιση του θέματος που μας ενδιαφέρει. Άλλωστε, στις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα στη νεοελληνική τέχνη κυριαρχεί η τοπιογραφία. Σπάνια είναι τα αφηγηματικά θέματα. Ακόμη και στα πορτρέτα ο ζωγράφος ενδιαφέρεται περισσότερο για τη ζωγραφική απόδοση απ’ ότι για το απεικονιζόμενο θέμα, με εξαίρεση ίσως το Νικόλαο Λύτρα που κατάφερε να κρατήσει ακροβατώντας την ισορροπία ανάμεσα στα δύο.

Γιώργος Σικελιώτης (1917-1984), Μάνα που παίζει με παιδί, 1950-1960, πλαστικό σε μουσαμά, 70 x 50 εκ. Ιδιωτική συλλογή

Τα πράγματα αλλάζουν στο Μεσοπόλεμο. Οι ειδικές ιστορικές συγκυρίες, η Μικρασιατική καταστροφή και η συνακόλουθη εσωστρέφεια, καθώς και η αναζήτηση μιας εθνικής αυτοβεβαίωσης που οδήγησε στην επανακαταξίωση της παράδοσης, εξηγούν τη νέα τροπή της τέχνης. Άλλωστε, ανάλογα φαινόμενα παρατηρούνται και στην υπόλοιπη Ευρώπη μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου· το φαινόμενο αυτό ονομάστηκε από τους ιστορικούς retour a l’ ordre, επιστροφή στην τάξη και στις παραδοσιακές αξίες. Τον υπαιθρισμό διαδέχεται ο ανθρωποκεντρισμός. Έτσι, τα μεγάλα θέματα και φυσικά το θέμα της μητρότητας επανέρχεται στην τέχνη. Μόνο που τώρα παίρνει τη μορφή αρχέτυπου συμβόλου.

Βάσω Κατράκη (1914-1988), Η Παναγιά με το δελφίνι, 1979
Χάραξη σε πέτρα, 130 x 90 εκ. Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

Αυτόν το χαρακτήρα θα διατηρήσουν και στα μεταπολεμικά χρόνια οι μητρότητες καλλιτεχνών όπως οι χαράκτες Τάσος και Βάσω Κατράκη ή ζωγράφων όπως ο Σικελιώτης. Ιδιαίτερα οι μητέρες της Βάσως, τοτεμικές, αρχαϊκές, αλληλέγγυες με τα παιδιά που προστατεύουν, ανάγονται σε πανανθρώπινα σύμβολα των δεινών που γνώρισε η ανθρωπότητα από τα παράλογα πάθη των πολέμων και των διωγμών. Έτσι η μοντέρνα τέχνη συναντά και πάλι το συμβολισμό της βυζαντινής εικόνας, της βυζαντινής Παναγίας. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι η μοντέρνα τέχνη επανεκτίμησε τη βυζαντινή παράδοση και άντλησε διδάγματα από αυτήν.Χρήστος Καπράλος (1909-1993), Η Μάνα μου, 1940-1945, γύψος, 65 x 36 x 46 εκ. Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

Ανάμεσα στους καλλιτέχνες που ύμνησαν τη Μάνα ξεχωρίζει ένας από τους μεγαλύτερους γλύπτες του20ού αιώνα, ο Χρήστος Καπράλος. Η τέχνη του ύψωσε ένα μνημείο στην κυρά Βγενιώ, την αγρότισσα μητέρα του που στάθηκε αστείρευτη πηγή έμπνευσης για το έργο του. Στην ελεύθερη δημιουργία του, ιδιαίτερα στον ορείχαλκο, αλλά και στις άπειρες τερακότες που έπλασε, το σύμπλεγμα μάνας και παιδιού παίρνει αφηρημένο και αρχετυπικό χαρακτήρα. Εδώ ο γλύπτης ενδιαφέρεται μόνο να αποδώσει με τις γλυπτικές φόρμες, με τις στάσεις, τις χειρονομίες, τη σύνθεση, το βαθύτερο νόημα αυτού του δεσμού…»

(Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα
Το θέμα της μάνας στην τέχνη. Μητέρα-Θεά,
Μήτηρ Θεού, Μητέρα του Ανθρώπου, σελ. 12-13)

πηγή: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας

https://pappanna.wordpress.com