Η Ευτυχία κατά τον Μπέρτραντ Ράσελ

Ο Μπέρτραντ Ράσσελ μάς έχει προσφέρει την πιο εμπεριστατωμένη πιθανότατα φιλοσοφική ανάλυση της έννοιας της ευτυχίας στο έργο του “Η Κατάκτηση της Ευτυχίας”. Μελετά την έννοια όχι μόνο σε θεωρητικό επίπεδο ορισμών και περιεχομένου αλλά και σε επίπεδο καθημερινής πρακτικής, διεισδύοντας στην ανθρώπινη κατάσταση σε εξαιρετική λεπτομέρεια και με θαυμαστή οξυδέρκεια. Κατ’ αρχάς δηλώνει πως, σε αντίθεση με όσα μπορεί να πιστεύουν οι απαισιόδοξοι αυτού του κόσμου, η λογική δεν αποκλείει την ευτυχία, άρα πρόκειται για κατάσταση άξια να την επιδιώξει κανείς με πάθος και χωρίς τον φόβο της ματαιότητας των προσπαθειών του.
Ο Ράσσελ τονίζει ότι υπάρχουν κάποιες βασικές προϋποθέσεις της ευτυχίας που εάν λείψουν μόνο ο εξαιρετικός άνθρωπος μπορεί να εξακολουθήσει να επιδιώκει την ευτυχία του. Τροφή και στέγη, υγεία, έρωτας, εργασία που αποδίδει και η εκτίμηση των σημαντικών άλλων, για κάποιους και η απόκτηση παιδιών, είναι τα θεμέλια μιας ευτυχισμένης ζωής και φυσιολογικά αρκούν για την εκτίμησή της ως τέτοιας.
Ως βάση του οικοδομήματος της ευτυχίας ορίζει την ολόπλευρη ανάπτυξη του ανθρώπου, την καλλιέργεια και την ολοκληρωμένη ικανοποίηση των κλίσεων του. Αυτή επιτυγχάνεται μέσα από την άσκηση των ικανοτήτων του ατόμου και την επιλογή των κατάλληλων δραστηριοτήτων που θα απομακρύνουν και θα καταπολεμήσουν την πλήξη και την ανία. Η εργασία αποτελεί τον κατεξοχήν τομέα της οροθέτησης και επίτευξης στόχων για τον άνθρωπο, το πεδίο όπου μπορεί κανείς να αποδείξει τη συνέπεια που τον διακρίνει στις επιδιώξεις του.
Παράλληλα, η εργασία καθιστά την ανάπαυλα, τον ελεύθερο χρόνο, αξία που εκτιμάται περισσότερο και την απολαμβάνει κανείς με περισσότερη όρεξη και κέφι. Κοινό στοιχείο και στις δύο δραστηριότητες, απαραίτητο για την ικανοποίηση των βαθύτερων αναγκών του ανθρώπου, αποτελεί η δημιουργικότητα, αφού χωρίς αυτήν χάνεται το νόημα της καταβολής κόπου και χρόνου από το άτομο.
Ο έρωτας είναι, κατά τον Ράσσελ, πηγή χαράς και η απουσία του πηγή οδύνης. Κάνει πιο έντονες τις λεπτές απολαύσεις της ζωής και «σπάει το σκληρό κέλυφος του εγώ», με αποτέλεσμα τη συνεργασία και το μοίρασμα, κυρίαρχο στοιχείο ‘επιτυχημένων’ ανθρώπινων σχέσεων. Προϋπόθεση των τελευταίων είναι πάντα η γνησιότητα, η αυθεντικότητα, καθώς και η αυτοεκτίμηση που αντανακλάται στη σχέση. Για να εξασφαλίσει κανείς την ευτυχία των άλλων αλλά και του εαυτού του μέσα σε μια σχέση θα πρέπει να τους αντιμετωπίζει με γενναιοφροσύνη και εγκαρδιότητα και να φροντίζει για τις κοινωνικές του συναναστροφές να επιλέγει άτομα με τα οποία τον συνδέουν κοινά ενδιαφέροντα και συναντά από την πλευρά τους μια έστω ελάχιστη συμφωνία και αποδοχή των απόψεών του.
Τα ενδιαφέροντα αυτά, που αποτελούν εκδήλωση της ανάγκης του ανθρώπου για δημιουργία, απαιτούν το ενδιαφέρον και την προσήλωσή μας, αφού μόνο έτσι θα μετατραπούν σε πραγματικές εμπειρίες, διαφορετικά μας είναι περιττά.
«Όσο περισσότερα είναι τα ενδιαφέροντα ενός ανθρώπου, τόσο περισσότερες δυνατότητες ευτυχίας έχει», πιστεύει ο Ράσσελ «και τόσο λιγότερο βρίσκεται στο έλεος της μοίρας» αφού μπροστά του ανοίγεται πλήθος επιλογών
(Ράσσελ, ό.π.,σελ. 120).
Καμία δραστηριότητα, όμως, δεν μπορεί να εξασφαλίσει την ευτυχία εάν ο άνθρωπος δεν διαβιεί σε κατάσταση ηρεμίας και δεν είναι σε θέση να ελέγχει τις αρνητικές του σκέψεις. Ούτως ή άλλως, το πέρασμα του χρόνου απαλύνει τις στεναχώριες και από ένα σημείο και ύστερα δεν βασανίζουν πια τον άνθρωπο. Επιπλέον, η συνειδητοποίηση της θέσης του εγώ στο ευρύτερο συμπαντικό πλαίσιο και η συγκέντρωση των σκέψεων σε κάτι υπερβατό μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην ανακάλυψη των πραγματικών διαστάσεων των καθημερινών δυσκολιών του, αρκεί να υπερπηδήσει εμπόδια που ο ίδιος θέτει στην ευτυχία του, όπως είναι ο φθόνος για τις επιτυχίες και τις καλοτυχίες των συνανθρώπων του.
Η ευτυχία μοιάζει να λαμβάνει δύο μορφές σε όποιο πλαίσιο και αν τη μελετάμε. Και οι δυο μορφές της συντηρούν ένα δίπολο αντιθετικό. Υπάρχει, εν προκειμένω, η πραγματική και η φανταστική ευτυχία, όπως υπάρχει η ζωώδης και η πνευματική. Η πνευματικότητα που πηγάζει από τη μόρφωση δεν αποτελεί προϋπόθεση της ευτυχίας ούτε επηρεάζει την ένταση ή τη διάρκειά της. Απλώς καθορίζει τις δραστηριότητες μέσω των οποίων οδηγείται κανείς στην απόλαυση και τις διαφοροποιεί από τις μη πνευματικές δραστηριότητες.
Ο άνθρωπος, βέβαια, όπως πιστεύει ο Ράσσελ, δεν θα μπορέσει να βιώσει την ευτυχία αν δεν διακατέχεται από το αίσθημα του μέτρου σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής του. Θα πρέπει να μην υπερτιμά τις δυνάμεις του και να είναι πρόθυμος να στερηθεί κάποια από τα πράγματα που επιθυμεί. Και όχι μόνο αυτό, αλλά θα πρέπει να εκπαιδευτεί στο να υπομένει την πλήξη που είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής, γιατί μόνο έτσι θα μπορέσει να μάθει να εκτιμά την ευτυχία του.
Η ουσία της ανθρώπινης ευτυχίας είναι κατά βάση απλή, όμως οι κοινωνικές επιταγές διαμορφώνουν ένα ασφυκτικό πλαίσιο που εμποδίζει την κατάκτησή της.
«Ο πολιτισμός έχει ξεστρατίσει», πιστεύει ο Ράσσελ, και ασπάζεται τη φροϋδική
θεώρηση του πολιτισμού ως ‘πηγής δυστυχίας’. Η ‘πολιτισμένη’ κοινωνία επιβάλλει περιορισμούς στην ανθρώπινη ελευθερία και τις παρορμήσεις, με αποτέλεσμα να οδηγείται το άτομο στην κόπωση και την πλήξη, από την υποταγή στον καταναγκασμό της εργασίας και τη δυσκολία αυθόρμητης εκδήλωσης των συναισθημάτων του. Ο κοινωνικός περίγυρος αποτελεί έναν αυστηρό κριτή των πράξεων ή των παραλείψεων μας, οι οποίες, αν δεν εμπίπτουν στον επικρατούντα κώδικα συμπεριφοράς, οδηγούν το άτομο στην απομόνωση και του στερούν την κοινωνική αποδοχή και καταξίωση την οποία επιδιώκει.
Η ευτυχία, επομένως, δεν είναι μια εύκολη υπόθεση, σπάνια την απολαμβάνει κανείς χωρίς κόπο και προσπάθεια. Ο Ράσσελ χρησιμοποιεί τον όρο ‘κατάκτηση’, καθώς χρειάζεται να συντονίσει κανείς τις προσπάθειές του προς την κατεύθυνση της αποφυγής της δυστυχίας που πιθανότατα θα συναντήσει στην πορεία του. Αρκεί να είναι υγιής, να έχει εξασφαλίσει την επιβίωσή του και να έχει απλά γούστα, να μην έχει δηλαδή παράλογες απαιτήσεις από τη ζωή. Αποκαλύπτοντας στον αναγνώστη του το μυστικό της ευτυχίας, ο Ράσσελ υπογραμμίζει δύο παραμέτρους: το εύρος των ενδιαφερόντων και την όσο το δυνατόν θετικότερη και φιλικότερη αντιμετώπιση πραγμάτων και προσώπων, για να καταλήξει:
Ευτυχισμένος είναι εκείνος που δεν υποφέρει από καμιά από τις ελλείψεις ενότητας, που η προσωπικότητά του δεν είναι διχασμένη ούτε βρίσκεται σε σύγκρουση με τον κόσμο. Ένας τέτοιος άνθρωπος νιώθει πως είναι πολίτης του κόσμου και απολαμβάνει ελεύθερα το θέαμα που του προσφέρει και τις χαρές που του παρέχει, χωρίς να τον ταράζει η σκέψη του θανάτου, γιατί νιώθει πως πραγματικά δεν είναι κάτι το χωριστό από αυτούς που θα ‘ρθουν ύστερα από αυτόν. Και ακριβώς μέσα σ’ αυτή τη βαθιά και ενστικτώδη ένωση με το ρεύμα της ζωής θα βρούμε τις πιο μεγάλες χαρές.