Ηθική παρενόχληση: μία νέα μορφή βίας

 της Ειρένας Αναστασίου
Ο όρος ‘ηθική παρενόχληση’ θεωρείται ένα παλιό φαινόμενο που παρουσιάζεται σε όλες τις κοινωνίες. Μια από τις αποδείξεις της ύπαρξης του είναι ότι διακρίνεται μέσα από τον κινηματογράφο αφού έχει αποτελέσει θέμα του σε ταινίες όπως «Οι διαβολογυναίκες» του Α.Ζ Κουζό αλλά και η «Τatie Daniele» του Ε. Σατιλιέ, όπου ξεκάθαρα διακρίνουμε τη διαστροφική μεταχείριση που εκτυλίσσεται αλλά και τα ψυχικά βασανιστήρια που υποβάλλεται η πρωταγωνίστρια. Παρόλ’αυτά, τα τελευταία 30 περίπου χρόνια, έχει λάβει την προσοχή για μελέτη και αξιολόγηση συμπεριλαμβανομένου και των διαστάσεων, των συνεπειών του αλλά και των τρόπων πρόληψης του φαινομένου από την επιστημονική κοινότητα. Έτσι, ορίζεται πλέον ξεχωριστά από άλλες μορφές βίας ή κακοποίησης όπως για παράδειγμα το bullying, η σεξουαλική κακοποίηση ή παρενόχληση. Από την άλλη όμως πλευρά η ηθική παρενόχληση εντοπίζεται τόσο στην καθημερινότητα μέσα στις προσωπικές σχέσεις όπως αυτές του ζευγαριού ή της οικογένειας αλλά και στον εργασιακό χώρο.
Τι εννοούμε όμως όταν μιλούμε για ηθική παρενόχληση? Σύμφωνα με την βιβλιογραφία και την έρευνα και συγκεκριμένα με την μελέτη του Εθνικού Ινστιτούτου Εργασίας και Ανθρώπινου Δυναμικού που διεξήχθηκε το 2013 δεν υπάρχει ένας ξεκάθαρος και κοινά αποδεκτός ορισμός μεταξύ των ερευνητών σχετικα με την ηθική παρενόχληση σε διεθνή επίπεδο. Έτσι, η ερευνήτρια προτείνει ότι αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι το φαινόμενο το έχουν προσεγγίσει διεθνώς από χώρες με διάφορα πολιτισμικά χαρακτηριστικά αλλά και από διάφορους επιστημονικούς κλάδους όπως ψυχολογίας, εργασιακής ψυχολογίας, κοινωνιολογίας, νομικής, κ.α. Ωστόσο, οι ερευνητές ανεξαρτήτως από την χώρα και κλάδο προέλευσης τους, συμφωνούν ότι αναφέρονται στο ίδιο φαινόμενο και του αποδίδουν κοινά χαρακτηριστικά (Hauge, Skogstad & Einarsen 2007, Slin 2009). Ο ορισμός που έχει ξεχωρίσει και έχει καθιερωθεί είναι αυτός που προτείνει η γαλλίδα ψυχίατρος και ψυχαναλύτρια με ειδίκευση στην θυματολογία M.F. Hirigoyen, η οποία έχει μελετήσει διεξοδικά τη φύση και τις διαστάσεις του φαινομένουμενου και μέσα από το έργο της έδωσε την αφορμή για την συνειδητοποιήση και την αντιμετώπιση του σε νομικό πλαίσιο στην Γαλλία. Ως αποτέλεσμα, ο όρος καθιερώθηκε σε πολλές γαλλόφωνες χώρες και έχει υιοθετηθεί από τα θεσμικά όργανα της Ε.Ε. Με άλλα λόγια, η Hirigoyen αναφέρεται στην ηθική παρενόχληση ως η προσπάθεια ψυχικής εξόντωσης του άλλου με λόγια, με νεύματα, με υπονοούμενα, χωρίς τη χρήση φυσικής βίας (Τσιάμα, 2013).

Ηθική Παρενόχληση ή Διαστροφική Βία

Όπως έχει προαναφερθεί, το φαινόμενο της ηθικής παρενόχλησης διακρίνεται στις προσωπικές σχέσεις και στις σχέσεις στον εργασιακό χώρο. Πως μπορούμε να διακρίνουμε ότι συμβαίνει στις σχέσεις μας με τους άλλους κάτι τέτοιο? Σύμφωνα με την Hirigoyen “ορισμένες διαστροφικές ενέργειες είναι τόσο συνηθισμένες και καθημερινές, ώστε θεωρούνται κανόνας. Η αρχή γίνεται με μια απλή έλλειψη σεβασμού, ένα ψέμα ή μια εκμετάλλευση. Όλα αυτά θεωρούνται ανυπόφορα μόνο όταν μας ζημιώσουν άμεσα. Αργότερα, εφόσον η κοινωνική ομάδα στην οποία εφαρμόζονται οι συγκεκριμένες συμπεριφορές δεν αντιδρά, οι συμπεριφορές μετατρέπονται σταδιακά σε αποδεδειγμένα διαστροφικές, με σοβαρές επιπτώσεις για την ψυχική υγεία των θυμάτων. Επειδή φοβούνται ότι κανείς δε θα τα ακούσει, τα θύματα σιωπούν και υποφέρουν καρτερικά.” Έτσι λοιπόν, το φαινόμενο παραμένει συγκαλυμμένο και ο θύτης εκλαμβάνεται σαν ο κυρίαρχος της σχέσης με αποτέλεσμα οι χειρισμοί του να γίνονται με ένα ιδιαίτερο τρόπο που να επιτρέπουν την ερμηνεία τους ως μια μορφή σύγκρουσης ή πάθους μέσα στη σχέση.
Για να μπορέσουμε όμως να κατανοήσουμε καλύτερα την ηθική παρενόχληση ή αλλιώς διαστροφική βία στις προσωπικές σχέσεις, θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι για να συμβεί κάτι τέτοιο πιθανόν να υπάρχει μια συναισθηματική έλλειψη μέσα στη σχέση ή ακόμα και μια υπερβολική οικειότητα. Έτσι λοιπόν, η υπερβολική οικειότητα προκαλεί φόβο με αποτέλεσμα το πιο οικείο άτομα να αποτελέσει το αντικείμενο που θα υποστεί την μεγαλύτερα βία. Στην περίπτωση αυτή, ο θύτης εκλαμβάνει τη σχέση αυτή ως ιδιαίτερα στενή και ως εκ τούτου αποπνικτική οπότε προσπαθεί να κρατήσει το άλλο άτομο σε μια σχέση εξάρτησης ή ιδιοκτησίας για να μπορέσει και ο ίδιος να κρατήσει την αυτοκυριαρχία και παντοδυναμία του. Από την άλλη δε πλευρά, το θύμα κατακλυζεται από ενοχικά συναισθήματα και αμφιβολίες, έτσι παραμένει εκεί χωρίς να αντιδρά.
Μια τέτοια κατάσταση δεν είναι απαραίτητο να εμφανιστεί από την αρχή αλλά συνήθως εμφανίζεται σε περιόδους κρίσης όπου ο θύτης δεν μπορεί να αναλάβει την ευθύνη μιας δύσκολης επιλογής ή απόφασης. Έτσι, λόγο της ολοκληρωτικής άρνησης του θύτη να αποδεχθεί την επιλογή, ξεκινά μια αντίδραση που μοιάζει με καταδιωκτικό παραλήρημα εναντίων του συντρόφου (Hirigoyen, 2009). Η άλλη πλευρά μπαίνει σε μια κατάσταση έντονου άγχους, βιώνει έντονο θυμό αλλά και ντροπή αφού υπομένει τον εξευτελισμό νιώθωντας ανύμπορος να αντιδράσει.
Μια άλλη κατάσταση που πιθανόν να αποκαλύψει το φαινόμενο αυτό σε μια σχέση, είναι συνήθως όταν ένα ζευγάρι πρόκειτε να χωρίσει ή να πάρει διαζύγιο. Σύμφωνα με τον J.G Lemaire “ορισμένες εκδικητικές συμπεριφορές, μετά το χωρισμό ή το διαζύγιο, μπορούν να γίνουν κατανοητές σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο : λες και ένα άτομο, για να μη μισήσει τον εαυτό του, έχει ανάγκη να διοχετεύσει όλο του το μίσος σ’ένα άλλο άτομο, το οποίο, κάποτε, ήταν κομμάτι του εαυτού του”. Με άλλα λόγια, το άτομο που προβένει στην παρενόχληση δεν μπορεί να αποδεχθεί το γεγονός και προσπαθεί να κυριεύσει στη ζωή, του μέχρι πρότεινος συντρόφου του. Σε τέτοιες περιπτώσεις, η απόφαση του χωρισμού έρχεται συνήθως από το θύμα έτσι η παρενόχληση που δέχεται από τον σύντροφο είναι ακόμα πιο έντονη, πιεστική και βίαιη. Στόχος της στάσης αυτής είναι η αποσταθεροποίηση και αποδιοργάνωση του συντρόφου με σκοπό να τον κάνει να αμφιβάλει για τον ίδιο του τον εαυτό και τους άλλους.
Σε τέτοιες περιπτώσης η Hirigoyen (2009) προτείνει ότι τα θύματα θα πρέπει να διατηρήσουν τη ψυχραιμία τους, να μην αμφιβάλουν για τον εαυτό τους και να αγνοήσουν τις επιθέσεις που δέχονται.

Ηθική Παρενόχληση στον Εργασιακό Χώρο

Μπορεί η διαστροφή που χαρακτηρίζει την βιαιότητα μέσα σε σχέσεις που εμφανίζεται το φαινόμενο αυτό να αποτελεί κάποιες φορές συστατικό της εφόσον οι συντρόφοι έχουν επιλέξει ο ένας τον άλλον, αυτό όμως δεν ισχύει και στις σχέσεις στο χώρο εργασίας. Η ηθική παρενόχληση στον εργασιακό χώρο έχει απασχολήσει τους ερευνητές και η αναφορά στο φαινόμενο αυτό γίνεται με τον αγγλικό όρο «mobbing» που σημαίνει επιτήθομαι. Ένας από τους πρώτους ερευνητές που έχουν ασχοληθεί με την ηθική παρενόχληση στον εργασιακό χώρο είναι ο Leymann ο οποίος αναφέρεται στο φαινόμενο ως η ψυχολογική βία η οποία ασκείται από ένα άτομο ή ομάδα ατόμων, κατά ενός ατόμου ή ομάδας ατόμων. Εκφράζεται μέσα από μια αλυσίδα αντιδεοντολογικών συμπεριφορών οι οποίες, ενώ φαινομενικά είναι ασύνδετες μεταξύ τους, στην πραγματικότητα είναι όλες μέρος μιας στρατηγικής εκφοβισμού, ταπείνωσης και αποδυνάμωσης του στόχου (Leymann, 1996). Συμβαίνει δηλαδή αυτό που ισχύει και στις διαπροσωπικές σχέσεις με τη διαφορά ότι το φαινόμενο μπορεί να εμφανίζεται γιατί υπάρχει προκατάλειψη λόγο φύλου, ηλικίας, σωματικής αναπηρίας, καταγωγής, θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων. Επιπλέον, μπορεί η στάση που τηρεί ένας εργαζόμενος να είναι διαφορετική από αυτή των υπολοίπων έτσι, η ευσυνειδησία, η συνέπεια και η τυπικότητα του να λαμβάνεται ως απειλή αφού κάτι τέτοιο μπορεί να “ξεβολέψει” το εργασιακό περιβάλλον από μακροχρόνια παγιωμένες και βολικές τακτικές (Einarsen, 1999).
Σύμφωνα με τις έρευνες, η ηθική παρενόχληση στον εργασιακό χώρο εμφανίζεται ξαφνικά και απρόσμενα (Vartia, 2001) και το θύμα υφίσταται σοκ όταν συνειδητοποιήσει σε ποια θέση βρίσκεται και ως αποτέλεσμα η εμπειρία αυτή γίνεται ακόμα πιο τραυματική (Lutgen-Sandvik, 2008). Κάτι τέτοιο, πιθανόν να οδηγήσει στον κοινωνικό στιγματισμό (Lutgen-Sandvik, 2008), λόγο του ότι το άτομο νιώθει ότι βρίσκεται εκτεθιμένο στο εργασιακό περιβάλλον αφού πλέον έχει γίνει το επίκεντρο τον συζητήσεων μεταξύ των συναδέλφων. Κάτι τέτοιο αυξάνει τις πιθανότητες ένα θύμα να ταυτιστεί και κοινωνικά με την έννοια του θύματος και έτσι να χαρακτηρίζεται ως αδύναμη προσωπικότητα (Leymann, 1996).
Επιπλέον, σύμφωνα με τους Τούκα, Δεληχά και Καραγεωργίου(2012), το φαινόμενο του mobbing σαν μια μορφή ψυχολογικής παρενόχλησης στους εργασιακούς χώρους, χαρακτηρίζεται ως σύνδρομο με συγκεκριμένα κλινικά συμπτώματα, τα οποία μπορεί να είναι ψυχοσωματικού τύπου να εκφράζονται δηλαδή σαν φυσικά συμπτώματα, ψυχοσυναισθηματικού τύπου (άγχος, φοβίες, ανεξέλεγκτη επιθετικότητα) και συμπεριφορικού τύπου όπως προβλήματα που σχετίζονται με εξαρτητικές συμπεριφορές.

Συμπερασματικά

Αναλύοντας το φαινόμενο της ηθικής παρενόχλησης τόσο σε επίπεδο διαπροσωπικών σχέσεων όσο και σε επίπεδο εργασίας, διαπιστώνει κανείς ότι παρόλο που οι επιστημονικές έρευνες είναι αρκετά πρόσφατες το φαινόμενα αυτό προυπύρχε, θα τολμούσε κάποιος να πει, από πάντα. Επιπλέον, η εμφάνιση του αλλά και οι ψυχοφθόρες επιπτώσεις του φαίνεται να αφορούν ένα αρκετά μεγάλο μέρος του πληθυσμού ή ακόμα υπάρχει η πιθανότητα πολλοί άνθρωποι να βρεθούν στη θέση του θύματος. Το σημαντικό είναι να μπορέσει κανείς να αναγνωρίσει αυτό που συμβαίνει και να προσπαθήσει να αποφύγει την παγίδα που θα τον κρατήσει καθηλωμένο και παθητικό δέκτη μιας τέτοιας διαστροφικής επίθεσης προς το άτομο του. Πρέπει κανείς να αναγωρίζει τα δικά του προσωπικά όρια, δυνατότητας και αδυναμίες έτσι ώστε να μπορέσει στην πιθανότητα έκθεσης του σε ένα τέτοιο φαινόμενο να παραμείνει σταθερός, να υπερασπίσει τη θέση του και να μην ξεχνά ότι ‘το γεγονός ότι υπάρχουν ορισμένες περιπτώσεις μικρό-παρανοικών οι οποίοι ευνοούν να εμφανίζονται ως θύματα, δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν πραγματικά θύματα παρενόχλησης’ Hirigoyen (2009).
*Το πιο πάνω άρθρο έχει γραφτεί βάση ερευνών και μελέτων που έχουν διεξαχθεί στον Ελληνικό και διεθνή επιστημονικό χώρο.
Βιβλιογραφία:
Ηθική Παρενόχληση: Η κρυμμένη βία στην καθημερινή ζωή, Marie France Hirigoyen (11η Εκδοση). Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ
Εννοιολογικοί ορισμοί και αιτιολογικοί παράγοντες της ψυχολογικής βίας στην εργασία. Ο ρόλος τους στην αξιολόγηση της επικινδυνότητας του φαινομένου mobbing. Archives of Hellenic Medicine : ISSN 11-05-3992
Το φαινόμενο της ηθικής/ψυχολογικής παρενόχλησης στο χώρο εργασίας. Μαρία – Χριστίνα Τσιάμα. Εθνικό Ινστιτούτο Εργασίας και Ανθρώπινου Δυναμικού (ΕΙΕΑΔ). Δεκέμβριος 2013.
*Η Ειρένα Αναστασίου είναι Παιδοψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια
www.psychologynow.gr